Sharenting: Όταν ο ανήλικος γίνεται "περιεχόμενο" - Νομοθετικά κενά στην Ελλάδα και προκλήσεις
Πώς θα σου φαινόταν αν κάθε παιδική σου ανάμνηση, όπως το πρώτο σου κλάμα, ο τρόπος που πρόφερες τις πρώτες σου λέξεις, οι στιγμές ευαλωτότητας ή θυμού, είχαν καταγραφεί σε βίντεο από τους ίδιους τους γονείς σου και είχαν αναρτηθεί στο διαδίκτυο για να τις δει ολόκληρος ο κόσμος; Αν η παιδική σου αθωότητα είχε μετατραπεί σε περιεχόμενο και η ιδιωτική σου ζωή σε δημόσιο θέαμα;
Για χιλιάδες παιδιά σήμερα, αυτή δεν είναι μια υποθετική ερώτηση. Είναι η πραγματικότητά τους.
Το φαινόμενο αυτό εντάσσεται σε έναν ευρύτερο όρο που έχει γίνει τάση τα τελευταία χρόνια: το sharenting, που προέρχεται από τις λέξεις share(μοιράζομαι) και parenting (γονεϊκότητα). Ο εν λόγω όρος περιγράφει την πρακτική των γονέων να δημοσιεύουν φωτογραφίες, βίντεο και πληροφορίες που αφορούν τα παιδιά τους στο διαδίκτυο, συχνά μάλιστα από τη βρεφική ηλικία και χωρίς τη συναίνεσή τους. Αν και ξεκίνησε σαν μια φαινομενικά αθώα επιθυμία των γονιών να μοιραστούν με τους διαδικτυακούς τους φίλους κάποιες στοργικές οικογενειακές στιγμές, το sharenting πήρε τεράστιες διαστάσεις και πλέον εγείρει σοβαρά ηθικά αλλά και νομικά ζητήματα, όπως αυτά της προστασίας των προσωπικών δεδομένων των ανηλίκων, του σεβασμού της ιδιωτικότητας και της νεότητας, αλλά και της ψηφιακής ταυτότητας.
Ποια είναι η νομική διάσταση και τα δικαιώματα του παιδιού; Η προστασία της ιδιωτικής ζωής των ανηλίκων κατοχυρώνεται τόσο διεθνώς όσο και εθνικά. Σύμφωνα με το άρθρο 16 της Διεθνούς Σύμβασης για τα Δικαιώματα του Παιδιού (κυρωμένη με τον ν. 2101/1992), κάθε παιδί έχει δικαίωμα να προστατεύεται από αυθαίρετες ή παράνομες παρεμβάσεις στην ιδιωτική του ζωή, καθώς και από προσβολές της τιμής και της υπόληψής του.
Το Ελληνικό Σύνταγμα (άρ. 15 παρ. 2) και ο Αστικός Κώδικας (άρθρα 57 και 59) ενισχύουν αυτό το πλαίσιο, αναγνωρίζοντας το δικαίωμα στην εικόνα ως αναπόσπαστο μέρος της προσωπικότητας. Μάλιστα, σύμφωνα με σχετική νομολογία, η δημόσια ανάρτηση φωτογραφίας ανηλίκου χωρίς τη συγκατάθεσή του, αποτελεί από μόνη της παράνομη προσβολή της προσωπικότητάς του, ασχέτως του αν προκύπτει επιπλέον βλάβη ή προσβολή.
Εν συνεχεία, η άσκηση της γονικής μέριμνας (άρ. 1511 ΑΚ) πρέπει πάντα να αποβλέπει στο βέλτιστο συμφέρον του παιδιού, το οποίο περιλαμβάνει, όπως έκρινε και ο Άρειος Πάγος (ΑΠ 1878/2022), τη συναισθηματική, ψυχολογική και κοινωνική του ασφάλεια. Αυτές οι συνιστώσες πλήττονται όταν η ιδιωτική ζωή του παιδιού εκτίθεται διαρκώς και ανεξέλεγκτα στο κοινό.
Σε ευρωπαϊκό επίπεδο, ο Γενικός Κανονισμός για την Προστασία Δεδομένων (GDPR – Κανονισμός ΕΕ 2016/679), αναγνωρίζει ότι τα παιδιά απαιτούν ειδική προστασία όσον αφορά τα δεδομένα τους, ακριβώς επειδή δεν έχουν πλήρη επίγνωση των συνεπειών της δημοσιότητας. Το άρθρο 21 του ελληνικού εφαρμοστικού νόμου (ν. 4624/2019) ορίζει ότι η επεξεργασία δεδομένων ανηλίκου κάτω των 15 ετών είναι σύννομη μόνο με συναίνεση των νόμιμων εκπροσώπων του. Ωστόσο, ακόμη κι αν οι γονείς συναινούν ή οι ίδιοι δημοσιεύουν το υλικό, η Αρχή Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα προειδοποιεί πως η συγκατάθεση αυτή δεν αίρει τους κινδύνους· αντιθέτως, συστήνεται φειδώ στην έκθεση της εικόνας των ανηλίκων.
Ο Συνήγορος του Παιδιού τονίζει πως κάθε τέτοια ενέργεια συμβάλλει στη δημιουργία ενός "ψηφιακού αποτυπώματος" του παιδιού, που θα το συνοδεύει για πάντα, γεγονός που μπορεί να απειλήσει όχι μόνο την ασφάλειά του, αλλά και τη μελλοντική ψυχολογική και κοινωνική του ισορροπία.
Η Γαλλία αποτελεί ένα από τα πιο χαρακτηριστικά παραδείγματα κρατών-μελών της Ε.Ε., που έχουν εισάγει στοχευμένο νομοθετικό πλαίσιο για την προστασία των ανηλίκων από την υπερέκθεση στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Δύο σχετικά πρόσφατοι νόμοι καταδεικνύουν τη βούληση του γαλλικού κράτους να προστατεύσει τα δικαιώματα των ανηλίκων στο ψηφιακό περιβάλλον. Ο πρώτος είναι ο Νόμος 2020-1266 της 19ης Οκτωβρίου 2020, γνωστός και ως "Νόμος για τα Παιδιά Influencers". Ο νόμος αυτός θεσπίζει ένα ρυθμιστικό πλαίσιο για την εργασία των παιδιών σε πλατφόρμες όπως το TikTok, το YouTube και το Instagram. Μεταξύ άλλων, προβλέπει την υποχρεωτική κρατική άδεια για την εμπορική αξιοποίηση της εικόνας ενός ανηλίκου, την υποχρεωτική αποταμίευση των εισοδημάτων του σε ειδικό λογαριασμό, καθώς και το δικαίωμα του παιδιού να ζητήσει τη διαγραφή περιεχομένου, ενισχύοντας έτσι το λεγόμενο "δικαίωμα στη λήθη". Επίσης, ο νόμος ρυθμίζει και τις "γκρίζες ζώνες", δηλαδή περιπτώσεις όπου δεν υπάρχει επίσημη εργασιακή σχέση, αλλά το παιδί συμμετέχει σε σημαντικό βαθμό στην παραγωγή περιεχομένου ή αποφέρει έσοδα στην οικογένεια.
Συμπληρωματικά, ο Νόμος 2024-120 της 19ης Φεβρουαρίου 2024, γνωστός και ως "Νόμος για το Δικαίωμα στην Εικόνα των Παιδιών", επικεντρώνεται περισσότερο στην προστασία της ιδιωτικής ζωής των ανηλίκων, ενισχύοντας το δικαίωμα διαγραφής εικόνας ή βίντεο από το διαδίκτυο. Παράλληλα, ενισχύει τον ρόλο της γαλλικής Αρχής Προστασίας Δεδομένων (CNIL), η οποία αποκτά τη δυνατότητα να κινήσει μόνη της δικαστικές διαδικασίες για την άμεση διαγραφή επιβλαβούς περιεχομένου όπου απεικονίζονται ανήλικοι. Ιδιαίτερη έμφαση δίνεται επίσης στην ενημέρωση και ευαισθητοποίηση των γονέων, τονίζοντας την ευθύνη τους να μεριμνούν για την προστασία των ψηφιακών δικαιωμάτων των παιδιών τους.
Στις ΗΠΑ, εξάλλου, το American Bar Association (Jurimetrics Journal, Spring 2024) σε πρόσφατο νομικό άρθρο με τίτλο "Family Vlogging and Child Harm: A Need for Nationwide Protection”, αναδεικνύει την ανάγκη για ομοσπονδιακή νομική προστασία των ανηλίκων που εκτίθενται στα social media από τους γονείς τους στο πλαίσιο του family vlogging. Το άρθρο εστιάζει στους γονείς που χρησιμοποιούν τα παιδιά τους για τη δημιουργία περιεχομένου με σκοπό το κέρδος και καταλήγει πως η απουσία ενιαίας νομοθεσίας αυξάνει τους κινδύνους για τα παιδιά, ειδικά όταν πρόκειται για κακοποίηση, παραμέληση ή εκμετάλλευση.
Στην Ελλάδα, δυστυχώς, το θέμα βρίσκεται ακόμη σε πρώιμο στάδιο συζήτησης. Η ταχύτητα εξάπλωσης των μέσων κοινωνικής δικτύωσης έχει ξεπεράσει την ικανότητα της νομοθεσίας να ανταποκριθεί. Αν και ισχύουν οι βασικές διατάξεις για την προστασία της ιδιωτικότητας και των προσωπικών δεδομένων, δεν υπάρχει ακόμη ειδικός νόμος που να ρυθμίζει συγκεκριμένα την ανάρτηση περιεχομένου με πρωταγωνιστές ανηλίκους από τους γονείς τους. Αυτό δημιουργεί κενά και δυσκολίες στην επιβολή της νομοθεσίας, καθώς και στην προστασία των παιδιών από τις μακροπρόθεσμες συνέπειες της ψηφιακής υπερέκθεσης.
Προτάσεις προς την κατεύθυνση της βελτίωσης περιλαμβάνουν:
Τη θέσπιση ειδικού νομικού πλαισίου που να αναγνωρίζει και να προστατεύει το ψηφιακό δικαίωμα στην ιδιωτικότητα των ανηλίκων και να ρυθμίζει αυστηρά την δημοσιοποίηση περιεχομένου από γονείς, με γνώμονα το συμφέρον του παιδιού.
Την ενίσχυση των αρμοδιοτήτων της Αρχής Προστασίας Δεδομένων Προσωπικού Χαρακτήρα ώστε να επιβλέπει και να παρεμβαίνει προληπτικά σε περιπτώσεις υπερέκθεσης.
Την ευαισθητοποίηση και ενημέρωση των γονέων για τους κινδύνους που εγκυμονεί το sharenting, ώστε να ενισχυθεί η υπεύθυνη γονεϊκότητα στον ψηφιακό χώρο.
Την υποχρεωτική εκπαίδευση σε θέματα ψηφιακής προστασίας και ηθικής, τόσο σε γονείς όσο και στα ίδια τα παιδιά, σε όλα τα επίπεδα εκπαίδευσης.
Είναι ζωτικής σημασίας να αναγνωρίσουμε πως το δικαίωμα στην ιδιωτικότητα και στην προστασία της προσωπικότητας δεν παραχωρείται ούτε σε παιδιά ούτε σε ενήλικες. Το διαδίκτυο προσφέρει μοναδικές ευκαιρίες για επικοινωνία και έκφραση, όμως η χρήση του πρέπει να γίνεται με γνώμονα την προστασία και τη στήριξη των πιο ευάλωτων μελών της κοινωνίας — των παιδιών.
Η τεχνολογία δεν πρέπει να μας απομακρύνει από την ουσία της γονεϊκότητας, που είναι η φροντίδα, η ασφάλεια και ο σεβασμός στην ατομικότητα του παιδιού. Η υπεύθυνη χρήση των ψηφιακών μέσων μπορεί να αποτελέσει πολύτιμο εργαλείο, όχι όμως εις βάρος της αξιοπρέπειας και της ψυχικής υγείας των παιδιών.
Σχόλια
Δημοσίευση σχολίου